زیبایی بناهای تاریخی شهر اصفهان این شهر را انتخاب اول خیلی از ما برای
مسافرت و گشت و گذار کرده است. اصفهان سومین شهر پرجمعیت ایران است که با
سفر به آن می‌شود در کنار گشت و گذار در چهار باغ، چهل ستون، سی و سه پل و
خوردن گوش فیل و دوغ، از خانه‌های قدیمی و تاریخی شهر هم بازدید کرد؛
خانه‌هایی بسیار بزرگ با اندرونی و بیرونی‌های تو در تو که به راحتی می‌شود
ساعت‌ها در آن وقت گذراند.
و...
مطالب مرتبط
خانهٔ بروجردى‌ها در شهر کاشان در نزدیکى حمامى با نام بروجردى‌ها در
خیابان علوى واقع شده است. این خانه براساس اطلاعات کتیبه‌هاى موجود در
سال‌هاى ۱۲۹۲ تا ۱۳۱۰ ساخته شده است.
خانه توسط حاج سید جعفر نطنزى که از بروحرد مال‌التجاره وارد کاشان مى‌کرد
ساخته شده است. ساختمان از شاهکارهاى معمارى خانه‌هاى مسکونى کاشان و ایران
است که از نظر ویژگى‌هاى معمارى از بهترین خانه‌هاى دوران اخیر محسوب
مى‌شود.
بادگیر خانه بروجردیها، کاشان
خانهٔ اعلم
در خیابان عبدالرزاق و در کوچه‌اى روبه‌روى تل عاشقان و در قلب بافت قدیم
اصفهان خانه‌اى قرار گرفته که به لحاظ زیبائى و تزئینات پُرکار و ویژگى‌هاى
هنرى و نقاشى روى گچ و نقاشى روى آئینه و صنایع چوبى و حجارى در عداد
بناهاى شاخص اصفهان به‌شمار مى‌رود.
این خانه که سال‌ها از طرف مالکان بلااستفاده رها شده بود، پس از خریدارى
مورد مرمت و بازسازى قرار گرفت. متأسفانه قسمت‌هائى از این بناى جالب
به‌وسیلهٔ افراد سودجو که وجود این اثر نفیس را مزاحمتى براى اهداف
سودجویانهٔ خود مى‌دانستند تخریب شده است. از جمله آتش‌سوزى سردر بسیار
زیباى خانه و تخریب طاقى که بر روى گذر شمالى ساخته شده بود و به‌صورت
پشت‌بندى محکم و استوار خانه را حفظ مى‌کرد.
آنچه در خانهٔ اعلم جلب توجه مى‌کند، تنوع تزئینات و نقاشى‌ها و گچبرى‌هاى
آن است. اتاق پنجدرى خانهٔ اعلم همچون آلبوم نفیسى از آینه‌کاری، نقاشی،
گچبرى و منبت‌کارى هنرهاى تزئینى دوران قاجار را رو در روى بیننده قرار
مى‌دهد. طرح‌هاى متعددى که از کاخ‌هاى زیباى اصفهان و مناظر ایرانى و
اروپائى تهیه شده به همراه گل و بوته و شیشه‌هاى رنگى مى‌تواند الگوى
مناسبى براى هنرهاى تزئینى دوران قاجار باشد. علاوه بر آن تزئینات این خانه
بیانگر توجه مجدد هنرمندان دوران قاجار به هنرهاى دوران صفویه است.
خانهٔ قزوینى‌ها (محل فعلى میراث فرهنگی)
در محلهٔ شهشهان و در ضلع جنوب شرقى میدانى که بقعهٔ شهشهان در آن قرار
دارد، خانه‌اى قرار دارد گرفته که از بناهاى دوران ناصرالدین‌شاه قاجار
است. این خانه که تا اوایل دههٔ ۱۳۵۰ در مالکیت افراد بوده و به‌صورت خانهٔ
مسکونى مورد استفاده قرار مى‌گرفت به نام ”خانهٔ قزوینى‌ها“ معروف بود.
ورودى فعلى خاه در انتهاء بن‌بستى به شکل دالان قرار گرفته که ابتدا و
انتهاء آن سرپوشیده است. در طول این دالان طویل دیوار خانهٔ کهکشانى قرار
دارد که به‌صورت مشبک آجرى بازسازى شده است. اگرچه قدمت خانهٔ کهکشانى با
خانهٔ قزوینى‌هاى یکى است، اما معمارى این خانه و تزئینات آن به ظرافت
خانهٔ قزوینى‌ها نمى‌رسد. خانهٔ کهکشانى داراى دو ورودى است که یکى در
میدان شهشهان و دیگرى در انتهاء راهروى ورودى خانهٔ قزوینى‌ها قرار گرفته
است.
از مقابل همین ورودى به خانهٔ قزوینى‌ها وارد و از طریق راهروى دهلیز مانند
به زیرزمین و حیاط مرتبط مى‌شویم. زیرزمین این خانه در سه جانب شمالی،
شرقى و غربى حیاط اندرونى قرار گرفته است. این زیرزمین وسعت بسیارى دارد،
مخصوصاً در جبههٔ شمالى که محوطهٔ وسیعى به‌صورت یک فضا با سقف تخت وجود
دارد. خانهٔ قزوینى‌ها داراى یک ورودى اصلى است که در کوچهٔ امام جمعه قرار
دارد. از این در که در حال حاضر مورد استفاده قرار نمى‌گیرد و دالانى طویل
با فضاهاى مختلف خانه ارتباط برقرار مى‌شود.
پس از عبور از این دالان طویل در سمت راست به حیاط خلوت مى‌رسیم. این حیاط
خلوت با راهروئى که داراى ۲ خم است، حیاط خلوت را به حیاط خانه مربوط
مى‌کند. در انتهاء این راهرو هشتى بسیار زیبا و ساده‌اى خودنمائى مى‌کند که
از سمت راست به حیاط اندرونى مربوط مى‌شود. قسمت اصلى این خانه اندرونى
است که با حیاط بزرگ و ساختمان‌هائى در چهار طرف آن قرار دارند بیشترین
فضاى این مجموعه را اشغال کرده‌اند. سالن اصلى خانه یا شاه‌نشین داراى
پنجرهٔ ارسى و سه در بسیار نفیس است که شیشه‌هاى رنگى و مشبک ریز نقش از
عناصر اصلى و زیباى آن محسوب مى‌شوند. طاق این سالن با مقرنس‌هاى گچبرى شده
پوشش داده شده است. در طرفین سالن درهائى است که به اتاق‌هاى بزرگ مجاور
راه دارند. این درها نیز داراى شیشه‌هاى رنگى هستند. اتاق‌هاى سالن به‌صورت
طاق و تویزهٔ ساده و فاقد تزئینات هستند.
در غرب خانه یک سالن پنجدرى ارسى است که داراى تزئینات آئینه‌کارى و گچبرى
است و طرفین آن با دو ایوان کوچک و دو اتاق سه‌درى فضاى جبههٔ غربى را
کامل مى‌کنند. در مقابل جبههٔ غرب و در سمت شرق فضاهاى قرینه با جبههٔ غرب
ساخته شده است. تنها این جبهه در تزئینات اتاق است که فاقد آئینه‌کارى و
نقاشى است، اما درب ارسى آن کامل و زیبا است. در جنوب حیاط سه ایوان کوچک
براساس اصل قرینه‌سازى ساخته شده است. این خانه در سال ۱۳۵۳ از طرف دولت
وقت خریدارى شد و در اختیار وزارت فرهنگ و هنر آن روز قرار گرفت که از همان
زمان تعمیر و بازسازى و مرمت آن شروع شد و به‌عنوان محل سازمان ملى حفاظت
آثار باستانى مورد استفاده قرار گرفت در حال حاضر این خانه زیبا و خانهٔ
کهکشانى محل ادارهٔ کل میراث فرهنگى استان است و علاوه بر کاربرى اداری،
مورد بازدید گردشگران و علاقه‌مندان و دانشجویان رشته‌هاى ذیربط نیز قرار
مى‌گیرد.
خانهٔ قدسى
در نزدیکى درب امام اصفهان خانه‌اى زیبا و جالب قرار گرفته که اساس آن
مربوط به زمان صفویه است و در دوره‌هاى مختلف تغییرات بنیادى و کالبدى در
آن داده شده است. این خانه داراى دو ورودى در سمت شمال است و اتاق‌ها در
چهار جبههٔ اطراف حیاط به‌صورت دو طبقه ساخته شده‌اند. ازاره‌ها و پلکان
ساختمان از سنگ است و تزئینات آن مربوط به دوران صفویه تا قاجار است جبههٔ
شمالى بنا داراى تزئینات حکاکى و نقوش لچک و ترنج گچى است که از ظرافت خاصى
برخوردار است. این ساختمان در سال ۱۲۷۸ هجرى شمسى به محل مدرسهٔ قدسیه
اختصاص یافت و سال‌ها این نهاد آموزشى در آن مستقر بود. در سال ۱۳۵۷ مرحوم
استاد منوچهر قدسى شاعر و خطاط و هنرمند معروف اصفهان این خانه را جهت
تبدیل به مرکز اصفهان‌شناسى در اختیار وزارت فرهنگ و هنر وقت قرار داد. از
سال ۱۳۷۲ نیز از طرف سازمان مسکن و شهرسازى و میراث فرهنگى عملیات مرمت آن
آغاز گشت.
خانهٔ قدسى به‌دلیل وجود تزئینات بسیار زیباى لچک و حکاکى و نقوش و همچنین
به‌لحاظ دربر داشتن ویژگى‌هاى معمارى دوران صفوى تا قاجار از اهمیت بسیارى
برخوردار است و مى‌تواند به‌عنوان یکى از جاذبه‌هاى بسیار مهم جهانگردى
اصفهان مورد بازدید گردشگران قرار گیرد.
خانهٔ سرتیپى
در خیابان ملک اصفهان خانهٔ قدیمى سرتیپى قرار گرفته است. مجموعه فضاهاى
این خانه در سه جبهه قرار گرفته‌اند که دو جبههٔ شمالى و جنوبى از جبههٔ
سوم مرتفع‌تر هستند. مهمترین قسمت خانهٔ تالار جبههٔ شمالى است. که با شکل
نیم صلیبى خود با دو اتاق سه‌درى طرفین ارتباط دارد. دیوارهاى این تالار
داراى تزئینات فراوان نقاشى روى گچ هستند. علاوه بر آن دو ردیف قطاربندى
نیز در این در و دیوارها وجود دارد. سقف تالار حاوى نقاشى‌هاى پُرکارى است
که از نقاشى‌هاى اروپائى تأثیر گرفته‌اند.
جبههٔ جنوبى شامل سه اتاق سه‌درى و دو فضاى کفش‌کن در بین آنها است. در
جبههٔ غربى دو اتاق وجود دارد که با درى کوچک به حیاط باز مى‌شود. دالانى
که از طریق آن به حیات خانه وارد مى‌شوند در میانهٔ این جبهه قرار گرفته
است. در گوشهٔ جنوب شرقى نیز ورودى دیگرى به چشم مى‌خورد. نماهاى خانه
سرتیپى پوشیده از اندود سادهٔ گچ است و فقط در نماى سه‌درى‌هاى جبههٔ شمالى
تزئینات گچبرى به چشم مى‌خورد. ازارهٔ جبههٔ شمالى و شرقى این خانه داراى
نقوش حجارى هستند. خانهٔ سرتیپى اصفهان نمونهٔ دیگرى از خانه‌هاى قدیمى
اصفهان است که به‌دلیل وجود ویژگى‌هاى هنرى و معمارى مورد مرمت و بازسازى
قرار گرفته است. این خانه مى‌تواند براى گردشگران ایرانى و خارجى جالب توجه
باشد.
خانهٔ شیخ‌الاسلام
خانهٔ شیخ‌الاسلام که عنوان تکیهٔ شیخ‌الاسلام براى آن مناسب‌تر است در
خیابان چهارباغ پائین، چهارراه تختى واقع شده است. این اثر بسیار زیبا که
با معمارى خاص دورهٔ قاجار از آثار نفیس اصفهان به‌شمار مى‌رود. جزئى از
مجموعهٔ خانه‌هاى شیخ‌الاسلام که از نظر معمارى داراى دو جبهه ساختمان در
شمال و جنوب است.
قسمت جنوبى که مهمترین بخش خانه مى‌باشد داراى یک ایوان با سقف مقرنس‌کارى و
تزئینات نقاشى گل و بوته و دو ستون و یک حوض سنگى در وسط ایوان مى‌باشد.
در این ایوان ۲ عدد پنجرهٔ مشبک چوبى بسیار زیبا با شیشه‌هاى رنگى و
دیوارهائى که با نقاشى و گچبرى تزئین شده‌اند به زیبائى خانه مى‌افزایند.
اتاق کوچکى که در عقب این ایوان وجود دارد با مجموعه‌اى از هنر گچبرى و
مقرنس‌کارى یکى دیگر از قسمت‌هاى بسیار جالب خانه مى‌باشد. این خانه از
قدیم‌الایام براى برگزارى مراسم عزادارى حضرت سیدالشهداء (ع) و تعزیه مورد
استفاده قرار مى‌گرفت. در سال‌هاى قبل از انقلاب به‌علت عدم توانائى مالکین
در حفظ و نگهدارى آن و همچنین به‌دلیل زوال تدریجى تزئینات قابل توجه و
ارزش‌هاى معمارى و به لحاظ جلوگیرى از تخریب و انهدام بنا، ساختمان خانه
شیخ‌الاسلام در اختیار وزارت فرهنگ و هنر وقت قرار گرفت. از همان زمان
اقدامات مرمتى به‌خصوص در قسمت تزئینات و ساخت درهاى مشبک به‌وسیلهٔ
استادکاران متخصص آغاز شد و همه ساله مراسم تعزیه و عزادارى توسط هیئت‌هاى
محلى و زیر نظر ارشاد اسلامى در آن برگزار مى‌شد.
متأسفانه در سال ۱۳۶۵ این خانه مورد بمباران قرار گرفت و قسمت جنوب شرقى
بنا آسیب‌هاى جدى دید که عملیات بازسازى و مرمت آن به سرعت انجام گرفت. در
حال حاضر خانهٔ شیخ‌الاسلام با مساحت ۱۴۵۵ متر مربع از خانه‌هاى زیباى
اصفهان به‌شمار مى‌رود که واحدهاى صنایع دستى سازمان میراث فرهنگى در آن
مستقر هستند. خانهٔ شیخ‌الاسلام روزانه مورد بازدید گروه‌هاى گردشگر ایرانى
و خارجى و محققین و دانشجویان قراى مى‌گیرد.
خانهٔ یداللهى
در میدان شهداء اصفهان و در اوایل خیابان چهارباغ پائین خانهٔ قدیمى زیبائى
واقع شده است که به نام مالکین قبلى آن به خانهٔ یداللهى معروف است. این
خانه که از آثار زمان قاجار مى‌باشد شامل قسمت‌هاى زیر است:
- ورودى خانه که در جبههٔ غربى قرار گرفته و به‌وسیلهٔ دو لنگه در چوبى به
حیاط ارتباط دارد. در این جبهه یک اتاق کوچک با سقف طاق چشمه‌اى به چشم
مى‌خورد و هیچ‌گونه تزئیناتى ندارد. این اتاق به‌وسیلهٔ راهروئى به اتاق
دیگر مربوط مى‌شود که کاملاً با اتاق اولى قرینه است. در منتهى‌الیه این
جبهه دالان طویلى است که با درب ورودى به هشتى و کوچهٔ اصلى راه دارد. - در
جبههٔ جنوبى خانه یک اتاق و ۲ ایوان قرینه وجود دارند. این دو ایوان داراى
قطاربندى زیبا و بدون تزئینات رنگ‌آمیزى است. اتاق جبههٔ جنوبى با
شیشه‌هائى رنگى و آلت و لغت تزئین یافته است. داخل این اتاق که داراى سقف
طاق و تویزه است طاقچه‌هائى به چشم مى‌خورند که حدّفاصل این طاقچه‌ها و
طاقچه بلند‌ها با دو ردیف مقرنس‌کارى بسیار زیبا تزئین شده است.
تزئینات موجود در این اتاق به‌صورت گچى است که با رنگ‌آمیزى لعابى زینت
داده شده است. - جبههٔ شرقى خانه به‌صورت جرز و دهنه است که قسمتى از سرویس
ساختمان در آن قرار دارد.
- در جبههٔ شمالى حیاط درب ارسى مستطیلى زیبائى به چشم مى‌خورد که به ۵
بالارو و با آلت‌کارى و شیشه‌هاى رنگى تزئین یافته است. در اطراف ورودى این
اتاق گوشواره‌هائى است که از سطح حیاط بالاتر هستند. علاوه بر آن
ایوانک‌هائى با پنجره‌هاى مستطیل شکل و آلت‌کارى و شیشه رنگى و شفاف تزئین
شده‌اند قطاربندى زیر این ایوانک‌ها بسیار زیبا و جالب هستد دور تا دور
حیاط به‌وسیلهٔ سنگ‌هاى دست‌تراش پوشانده شده که از کف حیاط بالاتر هستند.
- اتاق تالار که ذکر آن گذشت با آئینه‌کارى و گچبرى و نقاشى‌هاى گل و
بوته‌اى و آئینه‌کارى تزئین شده‌اند. این تزئینات نمونهٔ بسیار جالبى از
هنر دوران قاجاریه مى‌باشند. یک شاه‌نشین و دو کفش‌کن و دو بادگیر که براى
تهویه تعبیه شده‌اند کاملاً با تزئینات تالار هماهنگى دارند. در سطح یک
مترى از کف تالار سطوح دیوارها به‌صورت قاب با آئینه‌کارى تزئین شده و داخل
این قاب‌ها نقاشى شده‌اند. کلیهٔ تزئینات این تالار از نوع شیر شکرى هستند
که در اکثر خانه‌هاى قاجار به چشم مى‌خورند. از ورودى خانه و در جهت غرب
راه‌پله وجود دارد که به زیرزمین منتهى مى‌شود. سقف‌هاى این زیرزمین از نوع
قوسى و به‌صورت ۴ صفه هستند که در قسمت‌هائى به‌صورت معقلى کار شده‌اند.
در حال حاضر خانهٔ زیبا و کوچک یداللهى در مالکیت دولت بوده و عملیات مرمت و
بازسازى در آن انجام مى‌گیرد.
خانهٔ حاج رسولى‌ها
در خیابان چهارباغ پائین، کوچهٔ درب کوشک، کوچهٔ حاجیان خانهٔ زیبائى قرار
دارد که تاریخ بناى آن به احتمال زیاد اواخر دوران زندیه مى‌باشد. بانى این
ساختمان شخصى به نام حاج رسولى‌ها از تجار معتبر و خوشنام اصفهان بوده
است. در چهار جبههٔ حیاط مستطیل‌شکل خانه فضاهاى آن واقع شده‌اند. در میانه
این ۴ جبهه، ۴ تالار زیبا قرار گرفته‌اند که پوشیده از تزئینات مقرنس،
قطاربندی، گچبری، طلاکارى و نقاشى روى گچ هستند. متأسفانه قسمت‌هاى مختلف
خانه و تزئینات آن آسیب زیادى دیده‌اند.
تالارى که در جبههٔ شمالى بنا واقع شده است از بقیهٔ تالارها وسیع‌تر است.
بخش اندرونى خانه از ساختمان جدا شده و به‌صورت خانهٔ مستقلى درآمده است.
جبههٔ جنوبى خانه شامل تالار و دو اتاق سه‌درى در طرفین آن است که فضاهاى
آن توسط دو کفش‌کن از یکدیگر جدا مى‌شوند. طبقهٔ دوم شامل اتاق‌هاى سه‌درى و
دو اتاق دیگر است. تالارهائى که در دو جبههٔ شرقى و غربى بنا واقع شده‌اند
با ارتفاعى معادل ۲ طبقه داراى ارسى‌هاى مرتفع و وسیعى هستند که به سوى
حیاط باز مى‌شوند. ارسى غربى کاملاً تخریب شده است.
در گوشهٔ جنوب غربى ورودى خانه واقع شده و شامل سردر و هشتى است. در طبقهٔ
بالاى هشتى اتاق زیبائى قرار دارد که با اتاق گوشوارهٔ جبههٔ جنوبى خانه
مرتبط است. تزئینات فراوان گچبرى رنگى نماهاى حیاط به مرور زمان به‌صورت
قطعاتى از دیوار جدا شده‌اند. این قطعات در عملیات مرمتى سال ۱۳۵۷ و ۱۳۶۴
شمسى تثبیت شده‌اند و از ریزش آنها جلوگیرى به‌عمل آمده است. نماهاى خانه
پنجره‌هاى متعدد مشبک به شیشه‌هاى رنگى و گرهٔ چینى چوبى دارند که بیشتر
آنها آسیب دیده‌اند و حوض مستطیلى که در وسط حیاط واقع شده زیبائى مخصوص
به عمارت مى‌داده است. با آن که گذشت زمان و بى‌توجهى مالکین آسیب‌هاى
فراوانى به بنا وارد آورده است هنوز هم این خانهٔ قدیمى یکى از نمونه‌هاى
زیباى معمارى اواخر زندیه به‌شمار مى‌رود.
خانهٔ حاج مصور الملکى
در خیابان آیت‌الله کاشانی، کوچهٔ شهید اصفهانی، کوى محله نو، بن‌بست پشت
بیمارستان کاشانى خانه‌اى قرار دارد که محل سکونت و زندگى مرحوم حاج
محمدحسین مصور الملکى مشهور به مصور طراحی، نقاش، شاعر و مینیاتوریست بلند
آوازهٔ اصفهانى بوده است.
این خانه شامل فضاهاى متنوع و زیبائى است که در چهار سوى یک حیاط مستطیل
شکل قرار گرفته است. در ابتداى ورود به خانه جبههٔ جنوب شرقى بنا پدیدار
مى‌گردد. این جبهه شامل تالارى است که شاه‌نشین آن به ارتفاع دو طبقه در
میانهٔ دو اتاق گوشواره قرار گرفته است. این تالار با تزئینات گچبرى رنگی،
آئینه‌کارى و مقرنس، زیباترین فضاى خانه است. در گوشهٔ جنوبى خانه
حوضخانه‌اى به شکل صلیب به ارتفاع دو طبقه قرار دارد. در میانهٔ این
حوضخانه حوضى ۸ گوشه قرار دارد و بر فراز آن نورگیر زیبائى تعبیه شده است.
این حوضخانه با تزئینات متنوع گچبرى و مقرنس، به زیبائى بنا مى‌افزاید.
در شمال غربى خانه مجموعهٔ دیگرى است که شامل تالارى کم‌ارتفاع و شاه‌نشینى
زیبا و مهتابى وسیعى در طبقهٔ دوم با ایوانى کم‌عمق و ستون‌دار در انتهاء
این مهتابى مى‌باشد. جبهه‌هاى شمال شرقى و جنوب غربى خانه نیز داراى یک
تالار در وسط و دو اتاق سردرى در طرفین مى‌باشند. نماهاى پیرامون حیاط شامل
تزئینات آجرکارى در بالا و ازارهٔ سنگى حجارى شده در پائین دیوارها هستند.
ورودى اصلى خانه داراى سردر و هشتى مشترک با خانه‌هاى مجاور است که پس از
عبور از دو دالان به حیاط مرتبط مى‌شود و در مقابل تالار جبههٔ جنوب شرقى
حوض بزرگى وجود دارد که از سنگ ساخته شده است.
خانهٔ مصور الملکى علاوه بر آنکه با اتاق‌هائى که ”... موزه‌اى از صنایع
دستى است و آئینه‌کارى‌ها و پنجره‌هاى آلت‌برى و شیشه‌هاى رنگین دم طاووسى و
نقاشى‌هاى دیوارى و درهاى مزین ...“ - ایران پل فیروزه. ص ۳۳۹ - از
شاهکارهاى هنرى دوران قاجار به‌شمار مى‌رود. خاطرهٔ هنرمندى را در اذهان
زنده مى‌کند که به اعتقاد اغلب هنرمندان و کارشناسان مسائل هنرى به‌خصوص
نقاشى از عصر صفویه تا کنون میدان هنرهاى گوناگون یکه‌تاز بود. - فصلنامهٔ
فرهنگ اصفهان. شمارهٔ ۱۴. زمستان ۷۸. ص ۱۰۷ (مقالهٔ محسن یوسفى و سیدمهدى
سجادى نائینی) و - براى اطلاع بیشتر از شرح‌حال مرحوم مصور الملکى به مجلد
فصلنامهٔ فرهنگ اصفهان شمارهٔ ۱۴. زمستان ۷۸. ص ۱۰۰ (زندگى و آثار حاج
مصورالملکی) نوشتهٔ محسن یوسفى و سید مهدى سجادى نائینى مراجعه شود.
خانهٔ مارتاپیترز
خانهٔ قدیمى مارتاپیترز معروف به خانه جانى از بناهاى تاریخى و باارزش
دورهٔ صفویه مى‌باشد که با توجه به مدارک موجود و بررسى‌هاى انجام شده در
آن روزگار وسعت و زمین و ساختمان‌هاى آن بیش از مساحت فعلى بوده است. خانهٔ
قدیمى مارتاپیترز معروف به خانه جانى از بناهاى تاریخى و باارزش دورهٔ
صفویه مى‌باشد که با توجه به مدارک موجود و بررسى‌هاى انجام شده در آن
روزگار وسعت و زمین و ساختمان‌هاى آن بیش از مساحت فعلى بوده است.
این خانه که در تقاطع خیابان حکیم نظامى و کوچهٔ کلیساى وانک قرار دارد
متشکل از بخش‌هاى مختلفى است که شامل چند ساختمان جدا از یکدیگر در
جبهه‌هاى مختلف مى‌باشند. ساختمان اصلى خانه را بخش تابستانى جنوبى آن
تشکیل مى‌دهد. ساختمان زمستانى شمالى آن که بخش بسیارى از آن در تعریض
کوچهٔ کلیسا منهدم گشته از بقایاى اصلى خانه به‌شمار مى‌رفته است. به هر
حال این ساختمان در حال حاضر شامل بخش‌هاى زیر است:
- ساختمان شمالى یک اتاق بزرگ در وسط و دو راهرو در شرق و یک راهرو در غرب
این اتاق مى‌باشد. این قسمت فاقد تزئینات است. - ساختمان شرقى این قسمت نیز
بدون تزئینات بوده و آشپزخانه و حمام و سایر سرویس‌هاى خدماتى را دربر
مى‌گیرد.
- ساختمان قدیمى که در حقیقت بخش اصلى این خانه است. این ساختمان شامل یک
سالن بزرگ با نقاشى و گچبرى و تعدادى پنجرهٔ مشبک چوبى قدیمى مى‌باشد. در
این قسمت اتاق‌ها داراى پنجره‌هاى مشبک و زیبا هستند که بیانگر معمارى و
تزئینات دورهٔ صفویه مى‌باشند. ایوان شمالى و اتاق‌هاى جنبى تالار هر کدام
با تزئینات خاص خود از ارزش بسیارى برخوردار هستند. نماى رو به شمال با
نقوش هندسى و آجرى تزئین شده که نمونهٔ بارز خانه‌ها و بناهاى تاریخى دوران
صفویه هستند و نمونه‌هائى از آنها را در شمال زاینده‌رود و بافت قدیمى شهر
اصفهان مى‌توان مشاهده کرد.
خانهٔ مارتا پیترز که در زمان صفویه محل سکونت و زندگى جانى کشیش یکى از
روحانیون کلیساهاى اصفهان بوده است در حال حاضر، در اختیار دانشگاه فارابى
مى‌باشد و به‌دلیل استقرار بر سر راه کلیساى وانک و قرار گرفتن در مرکز شهر
مورد بازدید گردشگران خارجى قرار مى‌گیرد.
خانهٔ حقیقى
یکى از محلات قدیمى اصفهان محلهٔ پشت بارو است. این محله که تا قبل از
تغییر پایتخت در زمان صفویان از محلات آباد بود، در آن روزگار داراى
خانه‌هاى باشکوه و مجلل بسیار بود که متأسفانه بسیارى از آنها از بین
رفته‌اند. یکى از این خانه‌ها خانهٔ اخوان حقیقى است که از بناهاى بسیار
جالب دوران زندیه است.
این خانه در کوچه‌اى بسیار قدیمى به نام کوچه ۱۱ پیچ واقع شده و تعمیرات و
مرمت آن در سال‌هاى قبل از پیروزى انقلاب انجام شده و قسمتى از آن نیز در
سال‌هاى اخیر مرمت و بازسازى شده است. معمارى خانه‌هاى حقیقى تماماً داراى
نشانه‌هاى صفوى است و کمتر عنصر قاجار در آن دیده مى‌شود. ارتباط این خانه
با گذر مجاور با هشتى نسبتاً وسیعى صورت مى‌گرفته است ورود به خانه نیز با
یک چرخش ۹۰ درجه صورت مى‌گیرد. پس از ورود به حیاط، فضاى نسبتاً بزرگى شامل
حوض - کف حیاط که آجرفرش شده و باغچه نمایان مى‌شود. در قسمت شمال اتاق
شاه‌نشین با پنجرهٔ ارسى بسیار زیبائى قرار دارد که دیوارهاى آن با تزئینات
مقرنس‌کارى و نقاشى رسمى‌بندى تزئین شده‌اند.
اتاق‌هاى طرفین قرینهٔ یکدیگر هستند و فقط اتاق شمال شرقى تزئینات طلاکارى و
گل و بوته‌اى بسیار نفیس دارد. همین تزئینات ارتباط خانه به دوران زندیه
را تأیید مى‌کند. در جبههٔ شرقى ساختمان سالن دیگرى واقع شده که در آن
روزگار به ساکنان خانه اختصاص داشته و ارتباطى با مهمانان نداشته است. در
جبههٔ غربی، اتاق‌ها و راهروهاى طرفین آن قرار گرفته است. خانهٔ حقیقى
همچون سایر خانه‌هاى ایرانى داراى خلوت با بیرونى بوده که در سمت شرق
ساختمان واقع شده است. خانهٔ اخوان حقیقى تا قبل از انقلاب در مالکیت خصوصى
افراد بود که در ابتداى دههٔ ۱۳۵۰ توسط دولت وقت خریدارى و در اختیار
وزارت فرهنگ و هنر وقت قرار گرفت. در جنگ تحمیلى نیز آسیب‌هائى به خانه
وارد شد که توسط استادکاران و معماران سنتى به همان شیوهٔ اصلى بازسازى
گردید. به‌طورى‌که پنجره‌هاى ارسى این خانه از نفایس هنر مشبک به‌شمار
مى‌رود. خانهٔ اخوان حقیقى با تزئینات بسیار زیبا و مقرنس‌کارى‌هاى نفیس
سبک صفوى و قطاربندى و پرده‌سازى رنگى در قسمت ازاره‌هاى دیوارها در عداد
آثار بسیار جالب و دیدنى شهر اصفهان است که در حال حاضر در اختیار دانشگاه
هنر مى‌باشد.
آنچه این خانهٔ زیبا و جالب را در شمار جاذبه‌هاى نفیس اصفهان قرار مى‌دهد،
شباهت تزئینات طلاکارى و گل و بوته‌اى آن با تزئینات ارگ کریم‌خانى در
شیراز است. این شباهت به حدى است که با قاطعیت مى‌توان این اثر را مربوط به
دوران زندیه دانست.
خانهٔ سوکیاس
در محلهٔ تبریزى‌ها خانه‌اى است که در حدود ۲۰۰۰ مترمربع مساحت دارد. این
خانه را در اصل کوشک بین دو باغچه بوده است که در قدیم ساخت آنها معمول و
متداول بود.
ورودى اصلى خانه در جبههٔ شمالى و بر کوچهٔ تبریزى‌ها واقع شده و داراى
سردر مقرنس ساده و زیبائى است که در مجاورت آن اتاق‌هائى ساخته شده است،
اما ساختمان اصلى تزئینات نقاشى و طلاکارى و معمارى بسیار جالبى دارد.
در وسط ساختمان اصلى تالارى وجود دارد که به‌صورت دو طبقه ساخته شده است.
در وسط این تالار حوض سنگى ۸ گوش قرار گرفته که اطراف آن رواق‌هائى در دو
طبقه ساخته شده است. در رواق‌هاى پائین و در داخل طاقچه‌ها نقاشى‌هاى
مینیاتور از دوران صفوى دیده مى‌شوند. این نقاشى‌ها به شیوهٔ رضا عباسى
هستند و بسیار هنرمندانه ترسیم شده‌اند. ایوان شمالى به‌وسیلهٔ سه پنجرهٔ
ارسى از تالار وسط جدا مى‌شود. در دو جهت شرق و غرب این ایوان تصاویرى وجود
دارند که متعلق به مسیحیان خارجى و همسران آنها مى‌باشند.
حاشیه‌هاى این نقاشى‌ها با تزئینات اسلیمى و ختائى تزئین شده‌اند. تزئینات
سقف ایوان قاب‌بندى چوبى و تخته‌کوبى به‌صورت شطرنجى است. سقف ایوان بر دو
ستون چوبى رفیع استوار است. دو اتاق تو در توى طرفین تالار و ایوان با سقف
طاق و چشمه‌اى فاقد تزئینات است.
سقف تالار با یک ترنج زیبا تزئین شده که در پائین با رسم‌بندى و تقسیمات
هندسى فرم بسیار زیبائى گرفته است. در کتیهٔ اطراف طبقهٔ اول تالار، نقوش
تشعیرى شامل حیوانات و درختان و پرندگان با زمینهٔ طلائى نقاشى شده است.
خانهٔ سوکیاس به‌دلیل وجود جاذبه‌هاى هنرى و ویژگى‌هاى معمارى و همچنین
تزئینات پرُکار دوران صفویه از مالکین خریدارى شد و پس از مرمت و بازسازى
در اختیار دانشگاه فارابى قرار گرفت و در حال حاضر، به کارگاه‌ها و
آزمایشگاه این دانشگاه اختصاص دارد.
این خانهٔ زیبا مى‌تواند یکى از جاذبه‌هاى بسیار جالب اصفهان باشد و مورد
بازدید گردشگران ایرانى و خارجى قرار گرفته و یکى از آثار مطلوب براى
آشنائى با هنر معمارى دوران صفویه خواهد بود.
خانهٔ داوید
در مجاورت خانهٔ سوکیاس، خانهٔ داوید قرار گرفته که از آثار دوران صفوى است
که در زمان قاجار در قسمت جنوبى این خانه تغییراتى داده شد و دو اتاق و یک
ایوان سرپوشیده به آن الحاق شده است. ورودى این خانه یک سردر آجرى دارد که
در بالاى آن مشبک‌هاى هندسى آجرى دیده مى‌شود. هشتى عمارت که در پشت در
ورودى قرار گرفته چهارگوش است. این هشتى به‌وسیلهٔ راهرو طویل و
سرپوشیده‌اى به حیاط مربوط مى‌شود.
پس از ورود به حیاط در سمت شمال ساختمان اصلى دورهٔ صفویه دیده مى‌شود. این
ساختمان داراى سالن مرکزى به‌صورت طاق و چشمه با مقرنس‌هاى چند پایه در
وسط مى‌باشد. در شرق و غرب سالن اتاق‌هائى به‌صورت دو طبقه به چشم
مى‌خورند. نماى جبههٔ شمالى با نقوش هندسى آجرى بسیار زیبا تزئین شده است.
در قسمت جنوب غربى حیاط خلوت قرار گرفته که دو اتاق در شمال و جنوب آن دیده
مى‌شود. اتاق جنوبى داراى سه‌درى ارسى بسیار زیبا است. داخل این اتاق
داراى تزئینات نقاشى بوده است که در حال حاضر اثرى از آنها دیده نمى‌شود.
خانهٔ داوید نیز به‌دلیل وجود ویژگى‌هاى معمارى دوران صفویه پس از خرید در
اختیار دانشگاه فارابى قرار گرفت و در حال حاضر به محل کلاس‌هاى مرمت
اختصاص دارد. خانهٔ داوید هم مى‌تواند به‌صورت یکى از جاذبه‌هاى زیباى
اصفهان، گردشگران ایرانى و خارجى و پژوهشگران و علاقه‌مندان به فرهنگ و هنر
ایران اسلامى را به خود جلب کند.
خانهٔ پطروس
یکى از خانه‌هاى زیباى جلفا خانهٔ پطروس است. این خانه که در چهارراه حکیم
نظامى قرار گرفته متعلق به پطروس ولى جانیان بوده است. وى یکى از تجار
ثروتمند و مشهور جلفا بود که به‌دلیل صداقت مورد توجه اولیاى دولت صفوى بود
و در بین ارامنه از احترامى خاص برخوردار بود.
طبق کتیبه‌اى که در محل خانه بوده است این بنا در سال ۱۰۴۶ هجرى قمرى در
زمان سلطنت شاه‌صفى ساخته شده است. خانهٔ پطروس از دو جبهه تشکیل شده که در
آن روزگار به‌وسیلهٔ باغى از هم جدا مى‌شده‌اند. یک قسمت براى فصل تابستان
و قسمت دیگر براى ایام زمستان ساخته شده بود.
ساختمان داراى دو طبقه است. طبقهٔ هم‌کف از یک اتاق مرکزى و دو اتاق کوچک
تشکیل شده است. در قسمت جنوبى دیوار این اتاق تزئیناتى به شکل گچبرى دیده
مى‌شود. این تزئینات شامل حجم‌هائى مانند، کاسه، صراحی، و ظروف دیگر است.
این شیوهٔ تزئینات در اتاق‌هاى کاخ عالیقاپو و برخى بناهاى دیگر به چشم
مى‌خورند. در وسط این اتاق حوض آبى وجود دارد که از سنگ مرمر ساخته شده
است. در دیوار جنوبى این اتاق فرورفتگى دیده مى‌شود که به‌جاى بخارى اختصاص
داشته است. در بالاى این بخارى دیوارى بقایاى خطى که به زبان ارمنى نوشته
شده به چشم مى‌خورد. در این نوشته نام سازنده بنا ماتوس و سال تولد پطروس
که با لقب خواجه نامیده مى‌شده است آمده است. سال تولد او ۱۶۵۹ مى‌باشد.
اتاق‌هاى طرفین تالار قرینه هستند و در تزئینات آنها بخارى دیوارى نیز وجود
داشته است. طبقهٔ فوقانى بیشتر از طبقهٔ هم‌کف آسیب دیده، بنابراین
دربارهٔ آن اطلاعات کمترى مى‌توان به‌دست آورد. اما آنچه در این طبقه
کاملاً مشهود است قرینه‌سازى است. به‌طورى‌که در همهٔ قسمت‌ها پله‌ها،
پنجره‌ها، راهروها، و طاقچه‌ها قرینه‌سازى به‌وضوح به چشم مى‌خورد.
نقاشى‌هاى خانهٔ خواجه پطروس که به‌صورت نقاشى دیوارى است شامل برگ‌ها و
گل‌هاى زینت یافته به‌وسیلهٔ قطعاتى از طلا است. این نقاشى‌ها با نقاشى‌هاى
اتاق‌هاى داخلى کاخ چهلستون و نقاشى‌هاى چلیپاى موجود در کاخ عالیقاپو
شباهت تام دارند.
دیگر نقاشى‌ها، منظره‌هائى از شکار هستند که به مینیاتور شبیه مى‌باشند و
بالاخره تصاویر کوچکى از انسان‌ها و مناظر طبیعت. این خانه‌ها نیز به‌دلیل
دربر داشتن ویژگى‌هاى معمارى دوران صفویه مخصوصاً تزئینات در اختیار دولت
قرار گرفته و عملیات مرمت و بازسازى در آن در حال انجام مى‌باشد.
خانه‌هاى قدیمى جلفا
همان‌طور که در مباحث گذشته دیدیم هم‌زمان با انتخاب اصفهان به پایتختی،
محلهٔ جلفا تأسیس شد و تعداد بسیارى از ارامنه در این مکان ساکن شدند. با
پیشرفت و ترقى جلفا و احداث کلیساها و میدان‌هاى متعدد، خانه‌هاى بسیارى
نیز در جلفا ساخته شد. اگرچه اغلب این خانه‌ها در طول زمان و به‌خصوص پس از
مهاجرت ارامنه از اصفهان خراب شدند، اما هنوز خانه‌هائى در جلفاى اصفهان
وجود دارند که از نظر معمارى و تزئینات و سایر ویژگى‌ها در عداد آثار دیدنى
اصفهان به‌شمار مى‌روند.
گذرها و معابرى که پس از گذشت ده‌ها سال هنوز هم به همان نام قدیم خوانده
مى‌شوند بیانگر قدمت این محله است. در این بخش به معرفى چند خانهٔ قدیمى
جلفا مى‌پردازیم. ذکر این نکته نیز مناسب است که خانه‌هائى که معرفى خواهند
شد متعلق به ثروتمندان و کسانى بوده است که به‌دلیل موقعیت اجتماعى
ویژه‌اى که داشته‌اند مى‌توانسته‌اند خانه‌هاى مسکونى مجلل بسازند و براى
تزئینات آنها از هنرمندان و استادکاران مشهور و به نام استفاده کنند. برخى
از این خانه‌ها به‌دلیل مساحت زیاد در حال حاضر مورد استفادهٔ مراکز
آموزشى است و به برخى دیگر نیز در آینده کاربرى‌هاى مناسبى داده خواهد شد.
و...
